Μια εικονογραφημένη ιστορία της Κίνας
Στο υπόγειο μιας πολυκατοικίας, κάπου στη γαλλική συνοικία της Σαγκάης, μακριά από το βλέμματα του πλήθους, εκτίθεται ένα κομμάτι της πρόσφατης ιστορίας της Κίνας. Μέσα στο μάλλον περιορισμένο χώρο τριών μεγάλων δωματίων παρουσιάζεται ένα μέρος από τη συλλογή αφισών πολιτικής προπαγάνδας του Propaganda Poster Art Center. Αποτελούμενη από πάνω από 5000 αφίσες, η συλλογή καλύπτει όλη την πρόσφατη «κομμουνιστική» περίοδο της κινέζικης ιστορίας: από την Απελευθέρωση, δηλαδή τη νίκη του Λαϊκού Απελευθερωτικού στρατού και την ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας το 1949, έως το 1979 τη στιγμή που η Κίνα άρχισε να αλλάζει.
Στις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν σ’ αυτά τα 30 χρόνια –υψηλό ποσοστό αναλφαβητισμού-, ο ρόλος της πολιτικής αφίσας υπήρξε καθοριστικός για την άσκηση της πολιτικής και την επικοινωνία της εξουσίας με τους πολίτες. Στις αφίσες αυτές αντανακλάται και απεικονίζεται τόσο ο κυρίαρχος πολιτικός λόγος της κάθε εποχής -τι δηλαδή επιχειρεί να διαδώσει η εκάστοτε κομματική και κρατική εξουσία στους πολίτες της-, όσο και η διάχυτη πολιτική ατμόσφαιρα. Το φάσμα είναι ευρύ: από την πολυχρωμία και ευδαιμονία της νίκης, στις διχρωμίες και στα οργισμένα πρόσωπο των νέων της πολιτιστικής επανάστασης.
Τοποθετημένες σε χρονολογικές περιόδους, οι αφίσες της έκθεσης συγκροτούν μια ανεπίσημη εικονογραφημένη ιστορία της Κίνας. Από το 1949 έως 1953 υπάρχουν τόνοι φωτεινοί και ένα πνεύμα αισιοδοξίας ενώ τα θέματα είναι σχετικά με τη νίκη, την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, το νέο νόμο για το γάμο, τον πόλεμο της Κορέας. Την περίοδο 1954-56 η έμφαση δίνεται στις προσπάθειες για την αύξηση της αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής, την προώθηση της εκπαίδευσης και σε διεθνή γεγονότα όπως η κρίση του Σουέζ και η κατάρρευση της αποικιοκρατίας. Την περίοδο 1957-62 οι τόνοι αρχίζουν να αλλάζουν και γίνονται πιο επιθετικοί: κάνουν την εμφάνισή τους οι εσωτερικοί εχθροί, ενώ κυριαρχούν οι διάφορες πολιτικές εκστρατείες. Στη τριετία 1963-65 κυριαρχούν τα διεθνή γεγονότα: η κουβανέζικη επανάσταση, ο πόλεμος του Βιετνάμ, η Αφρική. Την περίοδο 1966-71, στην πιο κρίσιμη φάση της πολιτιστικής επανάστασης, αποθεώνεται ο Μάο: το πρόσωπο ως ένας άλλος φωτεινός ήλιος φωτίζει όλη την εικόνα. Σε κάποιες άλλες όμως αφίσες της περιόδου οι τόνοι είναι πολεμικοί και κυριαρχεί το κόκκινο και μαύρο χρώμα. Είναι η εποχή που οι παλιοί σχεδιαστές «αποσύρονται» και οι αφίσες σχεδιάζονται από νεαρούς οργισμένους σπουδαστές που αρνούνται τα παλιά πρότυπα και ανανεώνουν τη φόρμα. Από το 1972 έως το 1976 κυριαρχούν αυτές που προπαγανδίζουν την ενσωμάτωση της Ταϊβάν, επικρίνουν τη φιλοσοφία του Κομφούκιου ενώ αποθεώνουν τη «σκέψη» του Μάο. Τέλος τη διετία 1977-79 το αίτημα είναι η καταδίκη της «συμμορίας των τεσσάρων» (που καθοδηγούσε την πολιτιστική επανάσταση) και η στροφή προς τον εκσυγχρονισμό, αλλά και την προστασία της οικογενειακής ζωής, που μάλλον διαταράχθηκε με την πολιτιστική επανάσταση.
Κάθε αφίσα αφηγείται μια ιστορία σχετική με την εποχή και την κοινωνία: σκηνές από τους τόπους εργασίας, οι ηγέτες περιτριγυρισμένοι από εργάτες και αγρότες, οι πολεμιστές και οι εχθροί. Τα είδη λοιπόν των αφισών προπαγάνδας είναι μάλλον περιορισμένα. Υπάρχουν οι «πολεμικές» αφίσες με τον «πόλεμο» ενάντια στον εχθρό: εδώ ο κινέζικος λαός εκπροσωπείται από νέους ή νέες (αλλά και μικρά παιδιά), που συχνά μ’ ένα όπλο στο χέρι θριαμβεύουν. Τον ρόλο του εχθρού -που σχεδιάζεται πάντα ως μια καρικατούρα- σταθερά υποδύεται ο «αμερικάνικος ιμπεριαλισμός», ενώ όχι σπάνια συναντάμε και τους εσωτερικούς εχθρούς (μεταξύ των οποίων την περίοδο της πολιτιστικής επανάστασης υπήρξαν και οι διανοούμενοι και αργότερα η «συμμορία των τεσσάρων»). Οι «προτρεπτικές» αφίσες που χαρακτηρίζονται από την πρόσκλησης της εξουσίας προς τους πολίτες να δράσουν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση: εδώ η εικόνα παίζει μάλλον ένα συνοδευτικό ρόλο, καθώς προορίζεται για να προκαλέσει και να κατευθύνει την προσοχή του θεατή στο πολιτικό σύνθημα. Και τέλος υπάρχουν οι αφίσες «αγιογραφίες», όπου η εξουσία –στην αρχή ο λαός, αργότερα η κομματική ηγεσία και τέλος ο Μάο- αγιογραφείται, θεοποιείται και λατρεύεται.
Όμως πέραν από μια περιήγηση στην πρόσφατη κινέζικη ιστορία, η συλλογή προσφέρει και ένα πανόραμα της κινέζικης γραφίστικης τέχνης και της εξέλιξής της. Επιρροές από τις παραδοσιακές λαϊκές κινέζικες ξυλογραφίες, τη ρώσικη πρωτοπορία (κονστρουβισμός) αλλά και το σοβιετικό σοσιαλιστικό ρεαλισμό, τα διαφημιστικά προπολεμικά πόστερ της προπολεμικής εκδυτικισμένης Σαγκάης -με τις παραδομένες στις απολαύσεις γυναίκες-, τη βουδιστική λαϊκή τέχνη, μακρινοί απόηχοι της δυτικής ποπ-αρτ.
Σήμερα ο προπαγανδιστικός λόγος της εξουσίας ακολουθεί μεθόδους δυτικές: μέσα από τον πολύ πιο αποτελεσματικό και πειστικό τηλεοπτικό λόγο. Μόνο κάποια μεγάλα διαφημιστικά ταμπλό έχουν απομείνει στους δρόμους να υπενθυμίζουν τις επετείους: τα 60χρόνα από την ίδρυση του «Πολεμικού Ναυτικού». Και κάποιοι πίνακες της σύγχρονης κινέζικης τέχνης που δανείζονται την εικονοποιία από τις αφίσες πολιτικής προπαγάνδας, αυτή φορά μέσα από την οπτική του μεταμοντέρνου και με τόνους ειρωνικούς…
Info: η ηλεκτρική διεύθυνση του Shanghai Propaganda Poster Art Center είναι www.shanghaipropagandaart.com. Ο εκθεσιακός βρίσκεται σ’ ένα συγκρότημα πολυκατοικιών στο υπόγειο του κτιρίου Β στη οδό Huashan 868 (στη γαλλική συνοικία). Επιμελητής της συλλογής είναι ο Yang Pei-Ming.
Δημήτρης Μπάμπας