Κάθε πίνακας κινέζικης καλλιγραφίας δείχνει στο βλέμμα ενός δυτικού παρατηρητή μυστηριώδης, ακατάληπτος και ακατανόητος, ένα συνοθύλευμα από γραμμές και τελείες, φαινομενικά χωρίς τάξη και λογικό ειρμό. Ίσως στο βλέμμα ενός υποψιασμένου να ανακαλεί στη μνήμη πίνακες ζωγράφων όπως οι Paul Klee, Joan Miro, Henry Matisse, Wassily Kandinsky. Ως τέχνη η κινέζικη καλλιγραφία συνομιλεί πέραν του δυτικού μοντερνισμού και με τη γραφιστική αλλά επιπλέον και με τις απροσποίητες εκδοχές λαϊκής τέχνης του δρόμου, όπως είναι τα γκράφιτι.
«Ζωγραφική χωρίς εικόνες, μουσική χωρίς ήχους», η θέση της στο σύστημα των τεχνών της Άπω Ανατολής είναι η ανάλογη μ’ αυτήν των μαθηματικών στο σύστημα των επιστημών. Η καλλιγραφία ποτέ δεν υπήρξε το συμπλήρωμα κάποιας τέχνης αλλά ήταν πάντα το σημείο αφετηρίας για κάθε τέχνη. Παραφράζοντας τον Lao Zi, τον ιδρυτή του Ταοϊσμού: «είναι (μια τέχνη) μυστηριώδης και αχανής. Είναι η είσοδος για πολλές μορφές τέχνης». Την υπηρέτησαν άνθρωποι των τεχνών, των γραμμάτων και της εξουσίας: ποιητές, ζωγράφοι, διανοούμενοι, αυτοκράτορες -τελευταίος στη σειρά των διάσημων καλλιγράφων ο Μάο. Ωστόσο είναι και μια τέχνη λαϊκή: μια συχνή εικόνα στα πάρκα της Κίνας είναι ηλικιωμένοι καλλιγράφοι που ασκούνται.
Βάση πάνω στην οποία αναπτύσσεται αυτή η ιδιαίτερης μορφής τέχνη είναι το ιδεόγραμμα. Όντας η κινέζικη γραφή στην αφετηρία της εικονογραφική, κάθε χαρακτήρας της είναι ένα σύμβολο που έχει την καταγωγή του σ’ ένα σχέδιο–σκαρίφημα απεικόνιση ενός αντικείμενου, πρόσωπου, ή στοιχείου του φυσικού κόσμου. Μέσα λοιπόν από μια μακρά και διαδοχική διαδικασία αφαιρέσεων και παραλλαγών, το αρχικό σχέδιο κωδικοποιήθηκε στο χαρακτήρα –ιδεόγραμμα. Κάθε κινέζικο κείμενο είναι λοιπόν όχι μια ηχητική αποτύπωση (όπως συμβαίνει με τα άλλα φωνητικά αλφάβητα) αλλά μια οπτική αναπαράσταση λέξεων, εννοιών, προσώπων, πραγμάτων. Κάθε καλλιγραφική απόδοση ενός κειμένου είναι εντέλει μια καλλιτεχνική απόδοση μιας (κωδικοποιημένης) εικόνας. Και είναι ακριβώς αυτό που φέρνει πολύ κοντά την κινέζικη καλλιγραφία στη ζωγραφική.
Γραφή μ’ ένα αυστηρό τελετουργικό και κανόνες, η κινέζικη χρησιμοποιεί συγκεκριμένες πινελιές (που αντιστοιχούν σε κινήσεις του χεριού πάνω στο χαρτί) για να γράφει κάθε ιδεόγραμμα. Στην σημερινή εκδοχή της, παραδείγματος χάριν, χρησιμοποιούνται 8 βασικές πινελιές: η τελεία, η γωνία, το «αγκίστρι», η οριζόντια και κάθετη γραμμή, η πλάγια προς τα κάτω-δεξιά, η πλάγια προς τα κάτω-αριστερά, και τέλος η πλάγια προς τα πάνω-δεξιά.
Στην ιστορική της διαδρομή, η κινέζικη καλλιγραφία ανέπτυξε μια σειρά από διαφορετικές φόρμες (ανάλογες των γραμματοσειρών στη γραφιστική τέχνη). Καθεμία έχει συγκεκριμένους κανόνες και βασικές πινελιές. Τα ιδεογράμματα απεικονίζονται μ’ ένα ιδιαίτερο ύφος και αυτό συνιστά την αισθητική τους ιδιοτυπία. Στην φόρμα των «σφραγίδων» -η αρχαιότερη- όλες οι γραμμές είναι ισοπαχείς και δεν υπάρχουν καθόλου τέλειες ή γωνίες. (Το σύμβολο της Ολυμπιάδας του Πεκίνου ήταν μια γραφιστική παραλλαγή αυτής της φόρμας). Στην «κανονική», αυτή που χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα, οι πινελιές είναι καθαρές, οι χαρακτήρες ισορροπημένοι και ευσταθείς. Η «ρέουσα» είναι μια χαλαρή εκδοχή της προηγούμενης, όπου όμως οι πινελιές συνδέονται μεταξύ τους. Στην «κυρτή» η γραφή είναι ακανόνιστη, η ροή συνεχής και αδιάκοπη, πινελιές συχνά παραλείπονται και οι χαρακτήρες είναι δύσκολα αναγνωρίσιμοι –μια μορφή γραφής που αποπνέει μια έντονη διονυσιακή αίσθηση. Και τέλος υπάρχει η «επίσημη», ένα στυλ γραφής ανάμεσα σ’ αυτή των «σφραγίδων» και την «κανονική».
Αν και τα κείμενα στα οποία ασκείται η καλλιγραφία μπορεί να ‘ναι οποιαδήποτε, ωστόσο πολύ συχνά είναι ποιήματα στο περιθώριο πινάκων. Υπάρχει όπως είναι προφανές ένας συχνά αδιόρατος και αδιάρρηκτος δεσμός ανάμεσα σ’ αυτό που ο πίνακας απεικονίζει και στο ύφος, το περιεχόμενο του συνοδευτικού ποιήματος και στον τρόπο που αυτό καλλιγραφείται (η φόρμα).
Δομικά στοιχεία ενός πίνακα καλλιγραφίας είναι η πινελιά, ο χαρακτήρας (ιδεόγραμμα) και η γραμμή (πρόταση). Η οπτική εντύπωση, η μεταξύ τους σχέση αλλά και άλλοι παράγοντες όπως η συνεκτικότητα, η ισορροπία (ή η ανισορροπία), ο δυναμισμός των πινελιών, το πάχος της γραμμής, η κλίση των καμπύλων, οι αντιθέσεις, οι παραλλαγές, η σχέση ανάμεσα στο κενό και τη γραμμή: όλα αυτά συνθέτουν την τελική αίσθηση που αποκομίζει ο θεατής. Το τελικό σύνολο δεν διαφέρει και πολύ απ’ αυτό ενός πίνακα αφηρημένης ζωγραφικής: ορμή, ένταση, ενέργεια, αρμονία, ρυθμός. Καθώς τα ιδεογράμματα δεν παρά αποτυπώσεις μιας σωματικής κίνησης στον χώρο –οι κινήσεις του χεριού καθώς γράφει- οπτικό ανάλογο ενός πίνακα καλλιγραφίας θα μπορούσε να είναι και ο χορός: η γραφή μοιάζει να απεικονίζει τις κινήσεις του σώματος ενός χορευτή στο χώρο. Ωστόσο κάθε χαρακτήρας που καλλιγραφείται είναι κάτι παραπάνω από καταγραφή μιας σωματικής κίνησης: κάθε καλλιγραφημένο ιδεόγραμμα είναι αντανάκλαση, αποτύπωση συναισθημάτων και διαθέσεων, των αδιόρατων κυματισμών της ψυχής ενός δημιουργού.
Chinese Calligraphy
Chen Tingyou
China International Press
Δημήτρης Μπάμπας
(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής 12-07-2009)