Αυτοεξόριστος για πολιτικούς λόγους στο Λονδίνο, μακριά από την πατρίδα του για πάνω από 20 χρόνια, ο Ma Jian (Μα Τζιέν) σε άλλες παλαιότερες εποχές θα λέγαμε ότι είναι ένας «αντιφρονών» λογοτέχνης. Η λογοτεχνία του είναι μια «αντικαθεστωτική» λογοτεχνία της πολιτικής εξορίας, όπου ο συγγραφέας διατηρώντας ακέραιες εικόνες και αισθήσεις της πατρίδας του, επιστρέφει στο παρελθόν για να ασκήσει οξύτατη πολιτική κριτική. Το βιβλίο του με το τίτλο Ο Μακαρονοποιός (πρώτη έκδοση Χονγκ Κονγκ, 1993) είναι μια κριτική της περιρρέουσας πολιτικής ατμόσφαιρας, λίγο πριν τα γεγονότα της πλατείας Τιέν Αν Μεν. Όμως αυτή είναι μια κριτική για ένα καθεστώς το οποίο έχει πάψει προ πολλού να υπάρχει: οι αλλαγές υπήρξαν τόσο ραγδαίες και κατακλυσμιαίες που σχεδόν τίποτε απ’ όσα περιγράφονται δεν υπάρχει πλέον.
Πριν καταλήξει στην αποπνικτική θαλπωρή της δύσης ο Ma Jian έζησε έναν περιπετειώδη βίο. Με ανολοκλήρωτη την εγκύκλιο μόρφωσή του, λόγω της Πολιτιστικής Επανάστασης, μαθήτευσε ως βοηθός ωρολογοποιού. Εργάστηκε αρχικά ως ζωγράφος αφισών πολιτικής προπαγάνδας και αργότερα ως φωτογράφος σε διάφορα περιοδικά. Στις αρχές της δεκαετίας του 80 συμμετείχε σε μια σειρά από «υπόγειες» καλλιτεχνικές κινήσεις ως ζωγράφος αλλά και ως ποιητής. Αντιμέτωπος με τις διώξεις που έφερε η εκστρατεία ενάντια στη «Πνευματική Μόλυνση» (1983-84) ο Ma Jian έφυγε από το Πεκίνο και επί τρία χρόνια περιπλανήθηκε στην κινέζικη ενδοχώρα με τελική κατάληξη το Θιβέτ. Αποτέλεσμα των προηγουμένων το βραβευμένο με το βραβείο Thomas Cook (2002) ταξιδιωτικό αλλά οξύτατα πολιτικό Red Dust (2001), εξαιρετικά επίκαιρο σήμερα. Ασφυκτιώντας λόγω της πολιτικής κατάστασης θα καταφύγει αρχικά στο Χονγκ Κονγκ και αργότερα μετά από την επανένωση του με τη Κίνα, στο Λονδίνο.
Αποτελούμενο από μια σειρά πορτραίτων Ο Μακαρονοποιός κινείται σ’ ένα χώρο παρόμοιο μ’ αυτό των πρώτων μυθιστορημάτων του Μίλαν Κούντερα. Κεντρικά πρόσωπα σ’ αυτό είναι ένας επαγγελματίας συγγραφέας και ένα επαγγελματίας αιμοδότης που έχει το παρωνύμιο Βλάζεριμ (όνομα ήρωα μιας αλβανικής ταινίας εξαιρετικά δημοφιλούς την περίοδο του κομμουνισμού). Η παραγγελία- πρόσκληση να γράψει ένα μυθιστόρημα θα στρέψει τον συγγραφέα στον περίγυρό του: ένας ιδιοκτήτης ιδιωτικού γραφείου αποτέφρωσης και η γηραιά μητέρα του, μια απογοητευμένη συναισθηματικά ηθοποιός που αποφασίζει να αυτοκτονήσει, ένας αρχισυντάκτης λογοτεχνικού περιοδικού που απατά την γυναίκα του, μια νεαρή υπάλληλος με εντυπωσιακό στήθος (κάτι μάλλον σπάνιο για Κινέζα), ο πατέρας μιας πνευματικά καθυστερημένης κόρης και τέλος ένας τρίποδος ομιλών σκύλος που ασκεί δριμύτατη κριτική στο Κόμμα.
Οι ήρωες του Ma Jian ασφυκτιούν: από τη μια αντιμετωπίζουν την αόρατη βία μιας αυταρχικής πολιτικής και το ψεύδος μιας ιδεολογίας που σταδιακά μεταλλάσσεται και από την άλλη τις απατηλές σειρήνες του δυτικού κόσμου. Απληστία και εξαπάτηση, σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης, ένα πνευματικό και συναισθηματικό κενό ορίζουν το πλαίσιο ζωής τους. Απαισιόδοξος και κάποιες φορές κυνικός, ο Ma Jian τοποθετεί τους ήρωες τους στην πλευρά των χαμένων και των ηττημένων: είναι τα θύματα των αλλαγών αλλά και μιας απηρχαιωμένης αυταρχικής νοοτροπίας. Ένα απόσπασμα τούς σκιαγραφεί με τρόπο χαρακτηριστικό: «Μεγαλώσαμε σε πνευματικό κενό, αποκομμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο. Μια γενιά χαμένη. Όταν η χώρα άρχισε να ανοίγεται, εμείς ήμασταν οι πρώτοι που καταρρεύσαμε. (…) Έχει περάσει μισός αιώνας και ξαφνικά βρισκόμαστε στο δάσος της σύγχρονης ζωής χωρίς χάρτη ή πυξίδα».
Οι ιστορίες γεμάτες από οργή, γκροτέσκο χιούμορ και παράλογο («το παράλογο είναι πιο αληθινό από την ίδια τη ζωή»), διανθισμένες συχνά μ’ ένα τόνο υπερρεαλιστικό, καταγράφουν την αμηχανία, την αγωνία αλλά και τον τρόμο μπροστά στις επερχόμενες αλλαγές: ο Ντεγκ Χσιάο Πινγκ έχει ήδη αρχίσει να εφαρμόζει την πολιτική των «Ανοικτών Θυρών» που μεταμόρφωσε την Κίνα από μια χώρα κομμουνιστική σε καπιταλιστική. Οι κραδασμοί των ραγδαίων αλλαγών, τα προμηνύματα των επερχόμενων καταιγίδων, οδηγούν τους ήρωες μακριά από την ασφάλεια που άλλες εποχές πρόσφερε το Κόμμα και η Οικογένεια. Οι μικρές τους ιστορίες καταγράφουν πέρα από το έλλειμμα μιας χώρας –ο αυταρχισμός, το ψεύδος, η διαφθορά και η ένδεια- και ένα προσωπικό έλλειμμα: τα πρόσωπα αυτά ζουν σ’ ένα υπαρξιακό κενό. Αναζητούν μια νέα αλήθεια για τον εαυτό τους, τη νέα τους ατομικότητα. Προσπαθούν, πολλές φορές μάταια, να απελευθερωθούν από τα δεσμά του παρελθόντος, να ορίσουν να ορίσουν αυτοί τους εαυτούς τους. Μετέωροι μπροστά στο χάος της σύγχρονης εποχής αναζητούν τη χαμένη ψυχή τους. Τελικά όμως αυτό που αληθινά αναζητούν είναι τη χαμένη ψυχή της ίδιας της Κίνας.
Ma Jian
Ο Μακαρονοποιός
Μετάφραση Μαριάννα Μπεμπετίδη
Εκδόσεις Πάπυρος.
Δημήτρης Μπάμπας
(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής, 24-8-2008)