Με αφορμή την έκδοση του τελευταίου του βιβλίου: "Παράδοση και Νεωτερικότητα στην Κίνα: Το χρονικό μιας αναπάντητης πρόκλησης" (εκδ.: Ίνδικτος), μιλήσαμε με τον Σωτήρη Χαλικιά για τη σχέση σινικού και δυτικού πολιτισμού, τη μαοϊκή Κίνα αλλά και τη σημερινή της θέση ως πρωταγωνίστρια πια παγκόσμια δύναμη.
Χαρακτηρίζοντας ως "αχίλλειο πτέρνα" της Κίνας τα οξυμένα κοινωνικά προβλήματα, ο Σωτ. Χαλικιάς σημειώνει: "Η Κίνα έχει ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει για να διασφαλίσει οριστικώς την κρατική και πολιτιστική της οντότητα, έτσι ώστε κάθε συζήτηση για την ενδεχόμενη επικράτησή της στον σφοδρό ανταγωνισμό του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας ν' αποτελεί μάλλον σύγχρονη εκδήλωση της παραδοσιακής σινοφοβίας."
Σημειώνουμε ότι ο συγγραφέας είναι μελετητής των αρχαίων κινεζικών ενώ στο έργο του περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, οι μεταφράσεις στα ελληνικά του κύριου, θα λέγαμε, κορμού της κομφουκιανικής γραμματείας και συγκεκριμένα: Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, το Βιβλίου του Μέγγιου, Μεγάλη Μάθηση και Το Μέσον ως Οικεία Αρμονία.
Στον ιστοχώρο των εκδόσεων υπάρχει ο πρόλογος, η εισαγωγή, το χρονολόγιο και η βιβλιογραφία του τελευταίου του έργου.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗ ΔΑΦΝΗ ΣΦΕΤΣΑ
Υποστηρίζετε ότι η συνάντηση Δύσης και Κίνας, των δύο κατ' εξοχήν κοινωνιών θεμελιωδών κειμένων, 'ανοίγει' ένα νέο ερευνητικό πεδίο. Γιατί αποδίδετε ειδική σημασία στον γραπτό λόγο;
Αν η Δύση στην επεκτατική της δυναμική ως τα τέλη του 19 ου αιώνα έφτασε σε κάθε γωνιά του πλανήτη, η συνάντησή της με την Κίνα, αποτελεί πράγματι ένα ξεχωριστό και πολύτιμο ερευνητικό πεδίο. Με άλλα λόγια, πέρα από τα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα που είχαν πλέον τεθεί, συνιστούσε και την συνάντηση δύο ξεχωριστών κοσμοθεωρήσεων, στο βαθμό που επρόκειτο για τις δύο κατ εξοχήν κοινωνίες θεμελιωδών κειμένων, σημαντική εξαίρεση στην μακραίωνη διαδρομή του ανθρώπου, όπως δεν διστάζει να το προσδιορίσει αυτό ο Levi-Strauss. Δύο ξεχωριστών κοσμοθεωρήσεων που καθιστούν έτσι ξεκάθαρο, όπως επισημαίνει επίσης, το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν υλοποιεί την φύση του στα πλαίσια μίας αφηρημένης ανθρωπότητας, αλλά στο εσωτερικό πνευματικών κόσμων που διαφέρουν μεταξύ τους ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο.
Η Κίνα, από την σκοπιά αυτή αποτελούσε, δηλαδή, μία πολυσύνθετη εκδοχή αυτών που οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν ‘ψυχρές κοινωνίες'. Κοινωνία, με άλλα λόγια, δίχως ριζική διαφοροποίηση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, καθώς ό,τι υπάρχει συνιστά για τους ανθρώπους της μία διαρκή επανάληψη του ιδρυτικού παρελθόντος. Καθώς συνήθως αυτό είναι το αποκλειστικό γνώρισμα των κοινωνιών δίχως γραφή, από την σκοπιά αυτή η παραδοσιακή Κίνα αντιπροσωπεύει την λόγια εκδοχή τους.
Για την σημασία, ωστόσο, του ‘γραπτού λόγου' ως αξιόπιστου μέσου των κοινωνικών διεργασιών, παραπέμπω, ως μία πρώτη εκτίμηση, στις σχετικές επιφυλάξεις του Πλάτωνα στο δεύτερο μέρος του Φαίδρου. Επαναλαμβάνω, ωστόσο, ότι τα γραπτά συνιστούν το κατ' εξοχήν προσδιοριστικό στοιχείο των πολυσύνθετων κοινωνιών.
Γραμμική αντίληψη του χρόνου, έννοια του έθνους, ατομοκεντρισμός, κυριαρχία της οικονομίας σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, όπως και στη Φύση: Ποια είναι η σχέση του σινικού πολιτισμού -της παράδοσης- με τον λεγόμενο Δυτικό πολιτισμό;
Γραμμική αντίληψη του χρόνου, έννοια του έθνους, ατομοκεντρισμός, κυριαρχία της οικονομίας σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής: τα βασικά στοιχεία αυτού που προσδιορίζουμε ως δυτικό πολιτισμό. Με άλλα λόγια, οι σύγχρονοι κοινωνικοί θεσμοί της Δύσης είναι, από ορισμένες απόψεις, μοναδικοί και μάλιστα απόλυτα διαχωρισμένοι από όλους τους τύπους παραδοσιακής κοινωνικής τάξης. Οι τρόποι ζωής στους οποίους αργά ή γρήγορα οδήγησε η Νεωτερικότητα στις χώρες που υποχρεωτικά ανοίχτηκαν σ αυτήν, παραμέρισαν τους τύπους κοινωνικής οργάνωσης που επικρατούσαν έως τότε, πράγμα που θεωρήθηκε -και στην ουσία εξακολουθεί να θεωρείται- η ουσιαστική συμβολή της Δύσης στην ‘πρόοδο της ανθρωπότητας'. Και τούτο σε μια τελεολογική αντίληψη της Ιστορίας, κοινό στοιχείο τόσο των φιλελευθέρων αντιλήψεων όσο και της μαρξιστικής επίκρισή τους. Στα πλαίσια αυτής της καινοφανούς προσέγγισης, ο χρόνος έχει ουσιαστικά μετατραπεί σε μια γραμμική ροή, υπό την απόλυτη κυριαρχία του μέλλοντος. Μέλλον που στις μαχητικές εκδοχές της Νεωτερικότητας πρεσβεύεται, επιπλέον, ως ο εγγυητής της ακατάλυτης πορείας του ανθρώπου προς την ευτυχία. Με άλλα λόγια, το φορτίο του παρελθόντος κάθε χώρας θεωρήθηκε το κύριο εμπόδιο στην πρόσβασή της στην Νεωτερικότητα: Το ‘φορτίο της Ιστορίας', όπως το αποκάλεσε ο Χέγκελ, εκθέτοντας την εξ Ανατολών προς τα δυτικά αντίστροφη πορεία που ακολούθησε η τελείωση του Παγκόσμιου Πνεύματος. ‘Φορτίο' που η απόρριψή του, αποτελεί, συνεπώς, το ιδεολογικό υπόβαθρο της ‘εκπολιτιστικής' αποστολής που ανέθεσε στον εαυτό της η Δύση, μεταβαίνοντας στον υπόλοιπο κόσμο.
Η Κίνα, όμως, την στιγμή της καθοριστικής συνάντησής της με την Δύση, το 1842, παρέμενε σε βασικές γραμμές η ίδια κοινωνική πραγματικότητα μ' αυτήν που είχαν γνωρίσει οι Ιησουϊτες ιεραπόστολοι δύο περίπου αιώνες πριν. Κοινωνική πραγματικότητα με ό,τι αποκαλούμε σινικό πολιτισμό κυρίαρχο στοιχείο της και την ίδια ν αποτελεί το κέντρο του κόσμου, όπως αποκαλούσε (και αποκαλεί) την κρατική υπόστασή της. Σινικός πολιτισμός στα πλαίσια του οποίου η κομφουκιανική αντίληψη για το παρελθόν ως πρότυπο και αναφορά των αξιών κάθε γενιάς παρέμενε αλώβητη – με το παρόν ν' αποτελεί απλά και μόνο πεδίο εφαρμογής των διδαγμάτων του παρελθόντος και το μέλλον να είναι στην ουσία ό,τι απλώς δεν έχει φτάσει
Παράλληλα – ως κοινό στοιχείο όλων των πνευματικών ρευμάτων του σινικού πολιτισμού - η ανθρώπινη κοινωνία είναι τμήμα της γενικότερης ροής του Κόσμου, με κύριο χαρακτηριστικό το μη διαχωρίσιμο της Οδού του Ανθρώπου από την Οδό του Ουρανού. Θεμελιώδες επακόλουθο αυτής της θεώρησης ήταν, φυσικά, το αδιανόητο της απεξάρτησης του ανθρώπου από τη Φύση αλλά και της υποβάθμισης της Φύσης σε απλό πεδίο εκμετάλλευσης του πλούτου που εμπεριέχει.
Υποβάθμιση που αντιθέτως στη Δύση είναι αλληλένδετα συνδεδεμένη, με την κυριαρχία της επιστήμης, στο πνευματικό στερέωμα της Δύσης, από την Αναγέννηση και μετά. Επιστήμη, που μοιάζει έτσι αποκλειστικά επικεντρωμένη στον έλεγχο της Φύσης απ τον άνθρωπο, με συνέπεια τον συνεχώς αυξανόμενο τεχνολογικό της προσανατολισμό.
Σε ένα σημείο του βιβλίου λέτε: "...ο Τσέν Τουσιού έγινε μαρξιστής όταν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η μαρξιστική θεωρία αποτελούσε τελικώς το πιο αποτελεσματικό μέσο για τον εκδυτικισμό της κινεζικής κοινωνίας και από την άποψη αυτή (...) σε ουσιαστικές γραμμές είχε απόλυτα δίκιο..." Γιατί;
Όπως λεπτομερώς εξηγείται στο βιβλίο, η αποτυχία της πολιτικής επανάστασης του 1911 οδήγησε τα ριζοσπαστικότερα στοιχεία του διαφωτιστικού Κινήματος στην κατανόηση της θεμελιώδους σημασίας που είχε αποκτήσει έμπρακτα η πολιτιστική διάσταση της κινεζικής ‘αναγέννησης'. Στα πλαίσια αυτά η καταπολέμηση της παράδοσης αναγορεύθηκε σε κύριο μέτωπο του ριζοσπαστικού εγχειρήματος. Όλες οι θεμελιώδεις πτυχές της σινικής πνευματικής παράδοσης μετατράπηκαν σε πεδίο βίαιης αποκαθήλωσης, με ρητό στόχο την εμφάνιση των ‘νέων πολιτών' που απαιτούσε κατ' αυτούς ο πνευματικός αναπροσανατολισμός της Κίνας.
Όπως αναλυτικά επεξηγείται επίσης στο βιβλίο, μπορεί ανεπιφύλαχτα να υποστηριχθεί ότι η ίδρυση του Κ.Κ. της Κίνας συνδέεται οργανικά με τις διεργασίες που τροφοδοτήθηκαν από αυτό το κίνημα. Δύο, άλλωστε, από τα σημαντικά ιδρυτικά του μέλη, ο Τσεν Τουσιού και ο Λι Τατσάο, ήταν κυρίαρχες προσωπικότητες του διαφωτιστικού στρατοπέδου. Ο Τσεν Τουσιού, για παράδειγμα, έγινε μαρξιστής όταν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η μαρξιστική θεωρία αποτελούσε τελικώς το πιο αποτελεσματικό μέσο για τον εκδυτικισμό της κινεζικής κοινωνίας κι απο την άποψη αυτή - παρά τον αντιφατικό και τραγικό χαρακτήρα της πορείας που ακολούθησε η Κίνα υπό την κομμουνιστική της ηγεσία- σε ουσιαστικές γραμμές είχε απόλυτα δίκιο: Μετά την επικράτησή τους, δηλαδή, οι κομμουνιστές υποστήριξαν ουσιαστικώς έναν άλλο τύπο εκσυγχρονισμού. Πίσω από τα επαναστατικά συνθήματα για τις νέες παραγωγικές σχέσεις αυτό που υλοποιήθηκε πρωτίστως ήταν η μαζική εισβολή των βασικών αρχών και αξιών της δυτικής τεχνικοβιομηχανικής κοινωνίας στην κυρίαρχα αγροτική Κινεζική κοινωνία. Με τα επαναστατικά συνθήματα για την νέα κοινωνία και τον νέο άνθρωπο, επιβλήθηκε ουσιαστικά ενας τρόπος ζωής που διέλυσε τις παραδοσιακές μορφές του σινικού βίου και πάνω απ όλα οδήγησε σε έναν άκρατο οικονομισμό, στην θεοποίηση της εργασίας, σε αλαζονικό ατομικό ωφελιμισμό, ιδέες που αναιρούσαν τις πολυτιμότερες ηθικές αξίες της ιστορικής κινεζικής κοινωνίας δημιουργώντας όμως το κατάλληλο έδαφος για ό,τι έμελλε να επιχειρηθεί στην μεταμαοϊκή Κίνα.
Αναφέρετε στον πρόλογο του βιβλίου ότι η Κίνα κινδύνεψε να χαθεί τελείως από την αρχική ήττα της, μετά την αναγκαστική, δηλαδή, συνάντησή της με τον κόσμο της Δύσης. Σήμερα, ο κίνδυνος παραμένει ορατός;
H πορεία που ακολούθησε η Κίνα από το αναγκαστικό της άνοιγμα στον υπόλοιπο κόσμο έως σήμερα, αποδείχτηκε στην πράξη το ιστορικό της δραματικής ανασυγκρότησής της: Ο ‘Μεγάλος Ασθενής' στο δεύτερο ήμισυ του 19ου και στο πρώτο του 20ου , έχει καταστεί στις μέρες μας αποφασιστικός παράγοντας της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Τάξη, όμως, στην οποία – σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στη διάρκεια της μακραίωνης κρατικής υπόστασής της - η Κίνα συμμετέχει πλήρως και μάλιστα με πρωταγωνιστικό ρόλο. Με άλλα λόγια, η Κίνα είναι σήμερα βασικός πυλώνας της παγκόσμιας οικονομικής και πολιτικής τάξης.
Αν η θέση της Κίνας στο παγκόσμιο σκηνικό κρίνεται σχεδόν ομόφωνα καθοριστική, με ιδιαίτερη αναφορά στην οικονομική της βαρύτητα, οι γνώμες διαφοροποιούνται αισθητά, όταν η συζήτηση στραφεί στις προοπτικές της. Για πολλούς παρατηρητές της κινεζικής πραγματικότητας παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα το κινεζικό πρότυπο, η οικονομική δυναμική αυτής της χώρας είναι τέτοια που πρακτικά είναι αδύνατο να μην καταστεί η πρώτη οικονομική δύναμη του κόσμου γύρω στα 2016 – 2022.
Για άλλους παρατηρητές όμως, τα στοιχεία της μελλοντικής οικονομικής κρίσης είναι ήδη εμφανή και σχετίζονται με τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της κινεζικής οικονομίας: την βαρύνουσα εξάρτησή της από την συνεχή αύξηση των εξαγωγών, την δεσπόζουσα σημασία του κυβερνητικού τομέα στην ακολουθούμενη αναπτυξιακή πολιτική, με κύριο χαρακτηριστικό τον επενδυτικό προσανατολισμό της. Συστημικές αδυναμίες στις οποίες μπορούν να προστεθούν η ενεργειακή εξάρτηση της Κίνας - με τα γεωπολιτικά προβλήματα που δημιουργεί η προσπάθεια διασφάλισης του απρόσκοπτου εφοδιασμού – η επιδείνωση της κοινωνικής ανισότητας και ο αυξανόμενος κίνδυνος οξύτατης περιβαλλοντικής κρίσης.
Επιμένοντας στο ίδιο θέμα, χαρακτηριστική ήταν η φράση σας -κατά την παρουσίαση του βιβλίου στην Πρέβεζα: "ελπίζω, όχι να κυριαρχήσει, αλλά να συνεχίσει να υπάρχει τον 21ο αιώνα". Αφήνετε ανοιχτό το ενδεχόμενο ίσως και διαμελισμού της τεράστιας αυτής χώρας, στο μέλλον;
Στην μακραίωνη ιστορική διαδρομή της Κίνας μία περίοδο ιστορική ισχυρής κεντρικής εξουσίας διαδέχονταν πάντα μία περίοδος διάσπασης της χώρας έως την ανασυγκρότηση μίας νέας κεντρικής εξουσίας. Από την άποψη αυτή τραυματική παραμένει η μνήμη της κρατικής διάλυσης στη διάρκεια του μεσοπολέμου και η λεηλασία της της χώρας από τους τοπικούς πολέμαρχους.
Ο μετασχηματισμός της πολυεθνικής Αυτοκρατορίας σε ενιαίο εθνικό Κράτος - στη διάρκεια της περιόδου που οι Κινέζοι αποκαλούν ‘αιώνα της ταπείνωσης' –ήταν το ιστορικό επακόλουθο της επώδυνης κι εκβιαστικής, εισόδου της Κίνας στον κόσμο της Νεωτερικότητας. Παράλληλα, όμως, σηματοδότησε και την οριστική επικράτηση της προερχόμενης από την ευρωπαϊκή ιστορική πραγματικότητα ιδέας του έθνους στην κοσμοθεώρηση των σημερινών Κινέζων: Στα τέλη του 20ου αιώνα, η Κίνα όχι απλώς μοιάζει να ελέγχει, πλέον, την ιστορική της πορεία αλλά έχει αναδειχθεί και σε καθοριστικό παράγοντα της παγκόσμιας γεωπολιτικής ισορροπίας. Παραμένουν, βεβαίως, ανοιχτά πολλά απ' τα ζητήματα που έθεσε από το ξεκίνημά της η ιδιόμορφη αυτή εθνογένεση, όπως η κατάσταση στο Θιβέτ και στο Σιντσιάγκ. Στο διεθνές σκηνικό, ο αυξανόμενος οικονομικός και πολιτικός δυναμισμός της Κίνας, η στρατιωτική βαρύτητά της στον ασιατικό, κυρίως, χώρο και τέλος η ενεργειακή εξάρτηση -που επιβάλλει την παρουσία της στις πιο εύφλεκτες περιοχές του πλανήτη- από κοινού με το ζήτημα της προσάρτησης της Ταϊβάν, και της οριστικής διασφάλισης της ακεραιότητας του ‘εθνικού χώρου', δημιουργούν ολοένα και πιο σοβαρά ζητήματα στις σχέσεις της με τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία -όπως φάνηκε πρόσφατα στην κρίση των νησιών Τιάογύ- ενώ παράλληλα τής επιβάλλουν στενότερες σχέσεις με την Ρωσία και την Ινδία, παρά τα εκκρεμή διμερή προβλήματα.
Η αποφασιστικότητα της πολιτικής που ακολουθεί η Κίνα στα ζητήματα που σχετίζονται με τον εθνικό της χώρο είναι, έτσι, απολύτως αναγκαία για την πολιτική της ηγεσία, κι αποτελεί ένα από τους πιο ευαίσθητους τομείς, καθώς το ‘εθνικό ζήτημα' αποδεικνύεται ένα από τα λίγα πεδία στα οποία η κυβερνητική πολιτική μοιάζει να ανταποκρίνεται στην λαϊκή βούληση.
Η αχίλλειος πτέρνα της κινεζικής πραγματικότητας σχετίζεται, ωστόσο, κυρίως με τις κοινωνικές ρωγμές που χαρακτηρίζουν την ιλιγγιώδη οικονομική της άνθιση κι έχουν ως αποτέλεσμα οξύτατα κοινωνικά προβλήματα, που όλο και πιο συχνά οδηγούν σε σοβαρές κοινωνικές συγκρούσεις. Κοινωνικές συγκρούσεις που στην πράξη αποτελούν σαφή αμφισβήτηση της κυβερνητικής νομιμότητας, ενώ ταυτόχρονα ενδέχεται ν αποδειχτούν η σοβαρότερη απειλή για την πολιτική κυριαρχία του Κ.Κ. Κοινωνικές συγκρούσεις, τέλος, που απορρέουν σε μεγάλο βαθμό από την αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα και την διαφθορά των κυβερνητικών και κομματικών στελεχών, κυρίως στο περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
Με λίγα λόγια η Κίνα έχει ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει για να διασφαλίσει οριστικώς την κρατική και πολιτιστική της οντότητα, έτσι ώστε κάθε συζήτηση για την ενδεχόμενη επικράτησή της στον σφοδρό ανταγωνισμό του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας ν' αποτελεί μάλλον σύγχρονη εκδήλωση της παραδοσιακής σινοφοβίας.
(δημοσιεύθηκε στην εφ. Η Αυγή, 26.11.2013 )