Κινέζος, Γάλλος ή πολίτης του κόσμου. Η Σουηδική Ακαδημία τίμησε τον εξόριστο Γκάο Ξινγκγιάν, εκπρόσωπο μιας μεγάλης λογοτεχνίας, με περισσότερους από ένα δισεκατομμύριο εν δυνάμει αναγνώστες
της Μαίρης Παπαγιαννίδου 
Για πρώτη φορά στην 100χρονη πορεία του το Νομπέλ Λογοτεχνίας απονεμήθηκε σε κινέζο συγγραφέα, αλλά δεν είναι βέβαιον ότι αυτό χαροποίησε το Πεκίνο. Την ανώτατη λογοτεχνική διάκριση για την Κίνα, την πολυπληθέστερη χώρα της υφηλίου, εξασφάλισε ο 60χρονος κινέζος μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και ζωγράφος Γκάο Ξινγκγιάν/ Gao Xingjian (σύμφωνα με την ελληνική απόδοση του ονόματός του από τον έλληνα εκδότη του), ο οποίος ζει εξόριστος στο Παρίσι από το 1987 και είναι πλέον γάλλος πολίτης, Ιππότης της Τάξης των Τεχνών και των Γραμμάτων στη Γαλλία, persona non grata στην Κίνα. Τι είδους αστείο ήταν αυτό;
Ουδέν αξιοπερίεργο, κατά τα άλλα, στην απόφαση της Σουηδικής Ακαδημίας: ο κινέζος δραματουργός δεν εφθάρη στις συζητήσεις περί φαβορί, έχει πίσω του μια μακρά λογοτεχνική παράδοση, ανανέωσε το σύγχρονο κινεζικό θέατρο με ενέσεις ευρωπαϊκής αβανγκάρντ και θεωρείται ένας από τους πιο λεπταίσθητους τεχνίτες της δραματικής τέχνης στη σύγχρονη Κίνα, ασχέτως αν στην πατρίδα του το σύνολο του έργου του έχει απαγορευτεί από το 1986. Εργα του έχουν ανεβεί, εκτός από την Κίνα προ της απαγορεύσεως, στο Χονγκ Κονγκ, στην Ταϊβάν, στην Ιαπωνία, στην Αυστραλία, στην Ακτή του Ελεφαντοστού, στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και στη Γαλλία, στη Γερμανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το πιο δημοφιλές μυθιστόρημά του, Το βουνό της ψυχής, έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, από τη γαλλική έκδοση, το 1996, στις εκδόσεις Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη (μετάφραση Βίκυ Σιδηροπούλου).
Στη Γαλλία, δεύτερη πατρίδα του από το 1987, ο Γκάο Ξινγκγιάν συνέχισε να γράφει στα κινεζικά και στα γαλλικά. Η γαλλική κυβέρνηση δεν άργησε να τον ανακηρύξει Ιππότη της Τάξης των Τεχνών και των Γραμμάτων το 1992. Αλλωστε ο Γκάο είχε σπουδάσει στα νιάτα του γαλλική λογοτεχνία στο Ινστιτούτο Ξένων Γλωσσών του Πεκίνου, στα χρόνια 1957-1962, γεγονός που τον διαφοροποίησε σφόδρα ήδη στα χρόνια της Πολιτιστικής Επανάστασης του Μάο. Ως μόνιμος θεατρικός συγγραφέας στο Θέατρο Τέχνης του Λαού, στο Πεκίνο, εισήγαγε καινοτομίες και όψεις του πειραματικού θεάτρου που προκάλεσαν ποικίλες αντιδράσεις, με αποτέλεσμα να σταλεί επί 10 χρόνια, από το 1966 ως το 1976, σε στρατόπεδα πολιτικής ανάνηψης και να αναγκαστεί να κάνει κάρβουνο μια βαλίτσα γεμάτη χειρόγραφα. Ως το 1979 δεν μπορούσε ούτε να δημοσιεύσει οτιδήποτε ούτε να ταξιδέψει στο εξωτερικό. Πολλά από τα πειραματικά έργα του είχαν απήχηση στο κοινό αλλά έβρισκαν σθεναρή αντίσταση στους ιδεολόγους του κόμματος. Ωσπου το 1986 το έργο του Η άλλη όχθη απαγορεύτηκε από την κυβέρνηση και έκτοτε τίποτε δικό του δεν παίχτηκε σε σκηνή της Κίνας. Εφυγε από την Κίνα το 1987, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι έναν χρόνο αργότερα και εγκατέλειψε το Κομμουνιστικό Κόμμα μετά τη σφαγή της πλατείας Τιανανμέν το 1989. Οταν πια δημοσιεύτηκε και ένα μυθιστόρημά του με υπόθεση που εκτυλίσσεται στο φόντο της σφαγής, η κινεζική κυβέρνηση τον κήρυξε persona non grata.
Η εκρηκτική απελευθέρωση της κινεζικής διανόησης στα τέλη της δεκαετίας του '70 και το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα που ακολούθησε τον θάνατο του Μάο Τσε Τουνγκ και την πτώση της Συμμορίας των Τεσσάρων, με τη διττή έμφαση στην εσωτερική μεταρρύθμιση και στο άνοιγμα προς τον έξω κόσμο, δεν άφησαν ασυγκίνητη τη Δύση ούτε και το Τμήμα Κινεζικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης. Σε άρθρο του Τμήματος αυτού, που δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα του στο Internet, γίνεται λόγος για δυνάμεις που απελευθερώθηκαν από τον μετασχηματισμό της κινεζικής κοινωνίας, οι οποίες μπορεί να αποδειχθούν πολύ πιο επαναστατικές από οποιαδήποτε προηγηθείσα επανάσταση. Στη μετά Μάο εποχή οι κινεζικές αρχές εξακολουθούν να πιστεύουν ότι το επίπεδο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κίνα και στον δυτικό κόσμο αναγκαστικά πρέπει να είναι διαφορετικό, αφού διαφορετικές είναι και οι πολιτιστικές παραδόσεις τους. Αυτός ο «πολιτιστικός εθνικισμός», σύμφωνα με τον σουηδό συντάκτη του άρθρου Torbjorn Loden, ενισχύει θεωρίες πολιτισμικότητας σαν αυτή που διατύπωσε ο πολυσυζητημένος Σάμιουελ Χάντινγκτον, αρχίζοντας τον καβγά για τη «σύγκρουση των πολιτισμών» που διαδέχθηκε τις άλλου τύπου συγκρούσεις στη μεταψυχροπολεμική εποχή. Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργίας ενός «πολιτιστικού εθνικισμού» της Κίνας, που περιλαμβάνει ακόμη και φωνές για αναβίωση της παραδοσιακής κινεζικής κουλτούρας ως νεοκομφουκιανισμού και ορισμού μιας «πολιτιστικής Κίνας» κατά τον ίδιο τρόπο που ορίζεται ο ιουδαϊσμός, εντάσσεται και ο Γκάο Ξινγκγιάν με έναν τρόπο αντιθετικό. Ο Γκάο Ξινγκγιάν υπερθεματίζει για να καταλήξει σε διαφορετικό συμπέρασμα: η πολιτισμικότητα όχι μόνο πρέπει να διαπεράσει την κοινωνία αλλά και να εξαχθεί ώστε ο άνθρωπος να κατακτήσει την ελευθερία.
Στις ανακατατάξεις της κινεζικής κοινωνίας στη διάρκεια της δεκαετίας του '80 το κινεζικό θέατρο προσέφερε ένα γόνιμο πεδίο τριβής και διαμάχης. Οπως προκύπτει από μια ανθολογία κινεζικού θεάτρου που κυκλοφόρησε στη Δύση (εκδόσεις Μ.Ε. Sharpe, 1998) με τίτλο «Theater and Society: An Anthology of Contemporary Chinese Drama» με την επιμέλεια της επίσης κινέζας θεατρικής συγγραφέως Haiping Yan, το κινεζικό δράμα άνθησε στη δεκαετία του '80 εξαιτίας ακριβώς των αντιμαχιών που ταλάνιζαν την κινεζική κοινωνία και βρήκαν έκφραση στα θεατρικά δρώμενα.
Από πολλές απόψεις, η περίοδος αυτή θεωρείται η χρυσή εποχή του θεάτρου στη Δημοκρατία του Λαού, καθώς η σκηνή μετατράπηκε σε αρένα για να εκραγούν πολιτιστικά και πολιτικά ζητήματα που είχαν κρατηθεί επί μακρόν υπό πίεση. Η ανθολογία, στην οποία φυσικά κατέχει περίοπτη θέση ο Γκάο Ξινγκγιάν, περιγράφεται ως «ένα νέο σύμπαν στον χώρο του θεάτρου, που εμπλουτίζει, ευχαριστεί, προκαλεί».
Δεν ήταν λοιπόν κεραυνός εν αιθρία η απόφαση της Σουηδικής Ακαδημίας. Σύμφωνα με την ανακοίνωση που δόθηκε στη δημοσιότητα, ο Ξινγκγιάν κέρδισε την ανώτατη διάκριση που συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο ύψους ενός εκατ. δολαρίων περίπου (400 εκατ. δρχ.), «για ένα έργο οικουμενικής αξίας γεμάτο πικρή ενόραση και γλωσσική ευρηματικότητα, το οποίο άνοιξε νέους δρόμους στην κινεζική νουβέλα και στην κινεζική θεατρική συγγραφική δημιουργία». Αν το θέατρο είναι η επιτομή της σύγχρονης κινεζικής δημιουργίας και των πολιτικών αναζητήσεων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, και αν αυτό το καλύτερο κομμάτι της κινεζικής διανόησης συνθλίβεται από εθνικιστικά οράματα, ιδού η ευκαιρία να παρέμβει η επιτροπή του Αλφρέδου Νομπέλ με τον τρόπο που όρισε ο δημιουργός της, λαμβάνοντας υπ' όψιν και τα πολιτικά συμφραζόμενα.
* Το μυθιστόρημα του Γκάο Ξινγκγιάν «Το βουνό της ψυχής» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη.
(δημοσιεύθηκε στην εφ. Το Βήμα 15/10/2000)