Το Κ.Κ. Κίνας γιορτάζει τα 90 χρόνια του, αναπολώντας την εποχή του Μάο Τσετούνγκ και ζυγιάζοντας τις μεγάλες προκλήσεις του μέλλοντος
του Πετρου Παπακωνσταντινου
Τον περασμένο Ιανουάριο, ένα τεράστιο, μπρούντζινο άγαλμα του Κομφούκιου τοποθετήθηκε στην πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου, μπροστά από το πρόσφατα ανακαινισμένο Ιστορικό Μουσείο. Η χειρονομία αυτή προκάλεσε αίσθηση, καθότι ο αρχαίος διανοητής είχε επισύρει το ανάθεμα του θεμελιωτή της Νέας Κίνας, Μάο Τσετούνγκ, ως εκπρόσωπος συντηρητικών αξιών, οι οποίες καθήλωναν τον ασιατικό γίγαντα σε ιστορική παρακμή. Ξαφνικά, προς τα τέλη Απριλίου, ο Κομφούκιος αποσύρθηκε χωρίς να δοθεί καμία εξήγηση, αφήνοντας τον Μεγάλο Τιμονιέρη και το Μαυσωλείο του να κυριαρχούν χωρίς αντίπαλο, στην πλατεία Ουράνιας Γαλήνης.
Το περιστατικό αυτό αποτελεί μικρή ένδειξη των ζωηρών ιδεολογικών συγκρούσεων στο εσωτερικό του ΚΚ Κίνας, ενόψει του 18ου συνεδρίου του, το οποίο θα πραγματοποιηθεί το 2011 και θα αναδείξει τη νέα κινεζική ηγεσία, μετά την προβλεπόμενη αποχώρηση του ηγετικού δίδυμου Χου Ζιντάο - Γουέν Τζιαμπάο. Ενα από τα πιο χαρακτηριστικά συμπτώματα υπήρξε το άνωθεν υποκινούμενο κλίμα νοσταλγίας για την εποχή του Μάο Τσετούνγκ, στο πλαίσιο των επίσημων εορτασμών για την επέτειο των 90 χρόνων από την ίδρυση του ΚΚ Κίνας, την Παρασκευή, 1η Ιουλίου.
«Κόκκινα τραγούδια»
Κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικά αφιερώματα, εκθέσεις, εκδηλώσεις και κάθε είδους σουβενίρ των ηρωικών χρόνων, από την εξέγερση της Καντώνας και τη Μεγάλη Πορεία, μέχρι τη νίκη των κομμουνιστών στον κινεζικό εμφύλιο. Αποκορύφωμα υπήρξε η εκστρατεία των «κόκκινων τραγουδιών», στην οποία πρωταγωνίστησε ο ανερχόμενος αστέρας του ΚΚ Κίνας, Μπο Χσιλάι. Από τα δημοτικά σχολεία μέχρι τα μπαρ καραόκε οργανώνονται διαγωνισμοί τραγουδιού με αντικείμενο επαναστατικά άσματα, στίχοι των οποίων, μαζί με τσιτάτα από το Κόκκινο Βιβλιαράκι του ιστορικού ηγέτη, μεταδίδονται κατά εκατομμύρια μέσω Twitter. Την αναβίωση της προσωπολατρίας ενθαρρύνει και ο αντιπρόεδρος της χώρας, Σι Τζινπίνγκ, σχεδόν βέβαιος αντικαταστάτης του Χου Ζιντάο στο πηδάλιο του κόμματος και της χώρας.
Καιροσκοπική εκμετάλλευση της ιστορικής κληρονομιάς με έπαθλο την εξουσία; Ισως, αλλά όχι μόνο. Η νοσταλγία για τον μαοϊσμό που καλλιεργούν οι λεγόμενοι «νεοκομμουνιστές» θίγει ευαίσθητες χορδές των λαϊκών μαζών, που δυσφορούν για τα φαινόμενα διαφθοράς και τις εντεινόμενες ανισότητες. Σημαίνοντα στελέχη, όπως ο στρατηγός Λιου Γουάν, γιος του πρώην προέδρου της χώρας και συντρόφου του Μάο, Λιου Σαοσί, φτάνουν να ζητήσουν στροφή 180 μοιρών από τη φιλελεύθερη οικονομική πολιτική που ακολουθεί το κόμμα εδώ και 32 χρόνια και επιστροφή στη «Νέα Δημοκρατία», την οποία εισηγούνταν ο Μάο το... 1940!
Η ιδεολογική αντεπίθεση των «νεοκομμουνιστών» δεν προχωράει χωρίς αντιστάσεις. Ο Economist κάνει λόγο για «σφοδρή σύγκρουση, το αποτέλεσμα της οποίας θα καθορίσει το μέλλον της Κίνας». Στον ένα πόλο, το βρετανικό περιοδικό κατατάσσει τους οπαδούς της «κινεζικής εξαίρεσης», οι οποίοι προβάλλουν ένα κράμα κρατισμού, εθνικισμού και μαοϊσμού, υποστηρίζοντας ότι η σταθερότητα της κοινωνίας και του κράτους οφείλει να έχει προβάδισμα έναντι των δυτικού τύπου ατομικών ελευθεριών. Στον άλλο πόλο βρίσκονται, πάντα κατά τον Economist, οι οπαδοί των «οικουμενικών αξιών του Διαφωτισμού», οι οποίοι επιχειρούν προσεκτικά ανοίγματα στο πεδίο της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Φτερά στα πόδια τους δίνουν οι σχετικές τοποθετήσεις του πρωθυπουργού Γουέν Τζιαμπάο. Πρόσφατα, η «Λαϊκή Ημερησία», επίσημο όργανο του ΚΚ Κίνας, δημοσίευσε σειρά κύριων άρθρων με έντονα αυτοκριτικό τόνο και αρκετά τολμηρά ανοίγματα, δίνοντας το σύνθημα για έναν μέχρι χθες αδιανόητο δημόσιο διάλογο.
Η εντεινόμενη διαπάλη προδίδει ότι η κινεζική κοινωνία βρίσκεται μπροστά σε μια νέα ιστορική καμπή, ανάλογης σημασίας με εκείνη του 1989: Τότε, η εξέγερση στην πλατεία Τιενανμέν οδήγησε την κινεζική ηγεσία υπό τον Ντενγκ Σιαοπίνγκ, να επιλέξει έναν δρόμο πολύ διαφορετικό από την «περεστρόικα» του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: Τον συνδυασμό της οικονομικής φιλελευθεροποίησης με την πάση θυσία διατήρηση του πολιτικού μονοπωλίου από το ΚΚ Κίνας. Τις δύο επόμενες δεκαετίες, οι «εξωγήινες» οικονομικές επιδόσεις της Κίνας σε συνδυασμό με την πολιτική σταθερότητά της -σε αντιδιαστολή με την κατάρρευση της Ρωσίας επί Γέλτσιν- φάνηκε να δικαιώνουν αυτή τη στρατηγική.
Κοινωνική αναταραχή
Σήμερα, το «μοντέλο Ντενγκ» μοιάζει να εξαντλεί τα καύσιμά του, όπως μαρτυρεί η διευρυνόμενη κοινωνική αναταραχή. Πέρυσι, οι αλυσιδωτές αυτοκτονίες στην ταϊβανέζικη εταιρεία ηλεκτρονικών ειδών Foxconn, στο Σεντζέν, πυροδότησαν ένα απεργιακό κύμα στην Καντώνα και άλλες περιοχές της χώρας, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, υποχρεώνοντας πολλές πολυεθνικές (Honda, Toyota κ.ά.) και κινεζικές εταιρείες να παραχωρήσουν μισθολογικές αυξήσεις άνω του 30%. Τους τελευταίους μήνες, συγκρούσεις ξεσπούν σε διάφορες περιοχές της χώρας με πρωταγωνιστές τους εσωτερικούς μετανάστες, οι οποίοι φτάνουν τα 150 εκατομμύρια και εξαιτίας του συστήματος καταγραφής νοικοκυριών (hukou) αντιμετωπίζονται ως «παράνομοι», πολίτες β΄ κατηγορίας, χωρίς δικαιώματα στην εκπαίδευση και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Τις ανησυχίες των αρχών ήρθε να ενισχύσει η αραβική εξέγερση, η οποία απέδειξε ότι η κοινωνική ανάφλεξη μπορεί να έρθει ακόμη και σε χώρες με υψηλά ποσοστά οικονομικής μεγέθυνσης, όταν δεν υπάρχουν πολιτικές, εκτονωτικές βαλβίδες. Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να δει κανείς τις πρόσφατες, γενναίες αυξήσεις στους μισθούς των στρατιωτικών, ώστε να κλείσουν εν τη γενέσει τους οι όποιες ρωγμές. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι οι ετήσιες δαπάνες για την εσωτερική ασφάλεια υπερβαίνουν εκείνες για την εθνική άμυνα.
Εν ολίγοις, η σημερινή ιδεολογική διαπάλη στο ΚΚ Κίνας μπορεί να συνοψιστεί στην αναζήτηση της καινούργιας στρατηγικής που θα αντικαταστήσει το μοντέλο Ντενγκ: Στον ένα πόλο συσπειρώνονται εκείνοι που θέλουν να διατηρήσουν ή και να ενισχύσουν τον οικονομικό φιλελευθερισμό, καθιστώντας τον πιο ευέλικτο με ελεγχόμενες δόσεις πολιτικού φιλελευθερισμού. Στον άλλο, οι οπαδοί όχι βέβαια μιας ουτοπικής «επιστροφής στον Μάο» και τον εξισωτικό κομμουνισμό του, αλλά μιας, θα λέγαμε, «γραμμής Πούτιν αλά κινεζικά»: Ελεγχος της αγοράς με εντονότερες κρατικές παρεμβάσεις και έλεγχος των μαζών με προσφυγή στον πατριωτισμό και με δόσεις λαϊκισμού που τροφοδοτούνται από εκστρατείες εναντίον διεφθαρμένων αξιωματούχων και τοπικών Μαφιών. Από την έκβαση αυτής της αναμέτρησης θα κριθούν πολλά για την πορεία της πλέον πολυάνθρωπης χώρας του κόσμου.
Ο κινεζικός δράκος χαμηλώνει ταχύτητα
Παρά την ταχύτατη οικονομική μεγέθυνση, η Κίνα δεν θα γίνει παγκόσμια υπερδύναμη, δήλωσε πρόσφατα, στη διάρκεια δημόσιας συζήτησης στο Τορόντο του Καναδά, ο πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Χένρι Κίσινγκερ. Ο σύγχρονος Μέτερνιχ της διεθνούς διπλωματίας, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην προσέγγιση Νίξον - Μάο το 1972, εκτιμά ότι την ερχόμενη δεκαετία «η Κίνα θα πασχίζει να αναμορφώσει το πολιτικό της σύστημα, σε συμφωνία με την οικονομική της ανάπτυξη», πράγμα που δεν θα της αφήνει χρόνο και δυνάμεις για ασκήσεις διεθνούς ισχύος. Σε ανάλογο μήκος κύματος, ο σχολιαστής του CNN Φαρίντ Ζακάρια υποστήριξε ότι η Κίνα είναι πιθανό να ακολουθήσει το προηγούμενο της Ιαπωνίας, η οποία είχε επίσης εμπνεύσει φόβους παγκόσμιας κυριαρχίας τη δεκαετία του ’80, για να ξεφουσκώσει πολύ γρήγορα.
Οι εκτιμήσεις αυτές πέρασαν στα ψιλά του διεθνούς Τύπου, αλλά προβλήθηκαν δεόντως από το… Πεκίνο! Θα έλεγε κανείς ότι η κινεζική ηγεσία κάνει ό, τι μπορεί για να διατηρεί χαμηλό προφίλ και να μην ερεθίζει τους πιθανούς ανταγωνιστές της. Αλλωστε το διπλό παιχνίδι της ταιριάζει μια χαρά: Από τη μια πλευρά εμφανίζεται ως παγκόσμιος παίχτης, χάρη στην οικονομική της ισχύ, διεκδικώντας ισότιμο ρόλο σε όλες τις διεθνείς αποφάσεις. Από την άλλη παραμένει χώρα του Τρίτου Κόσμου, επομένως δεν μπορεί να υπακούει σε κοινωνικές και περιβαλλοντικές ρήτρες, σαν κι αυτές που ισχύουν στον αναπτυγμένο Βορρά.
Στο μεταξύ, συσσωρεύονται ενδείξεις ότι το κινεζικό μοντέλο ανάπτυξης αγγίζει τα όριά του. Μάλιστα, ο βρετανικός Economist εκτιμούσε την περασμένη εβδομάδα ότι ακόμη και ο κίνδυνος ενός απότομου κραχ δεν είναι αμελητέος. Οι ανησυχίες επικεντρώνονται στη φούσκα της αγοράς ακινήτων και στις τεράστιες επενδύσεις σε έργα υποδομών, πολλές από τις οποίες αποδεικνύονται αναποτελεσματικές και έχουν ήδη συσσωρεύσει ένα τεράστιο χρέος των τοπικών κυβερνήσεων, το οποίο φτάνει το αστρονομικό ύψος του 1,65 τρισ. δολαρίων. Ο γνωστός προφήτης οικονομικών καταστροφών Νουριέλ Ρουμπινί είναι στο στοιχείο του όταν κάνει λόγο για «τεράστια υπερσυσσώρευση και εντυπωσιακή υστέρηση παραγωγικότητας» και για επικείμενη αλυσίδα χρεοκοπιών.
Αλλοι αναλυτές θεωρούν παρόμοιες εκτιμήσεις υπερβολικές, καθώς δεν λαμβάνουν υπόψη τις ανεξάντλητες εφεδρείες της Κίνας, οι οποίες τη διαφοροποιούν από το προηγούμενο της Ιαπωνίας: Εκατοντάδες εκατομμύρια ζουν ακόμη στην ύπαιθρο και αποτελούν έναν ογκώδη «εφεδρικό στρατό εργασίας». Η τεράστια εσωτερική αγορά της μπορεί να τροφοδοτήσει την οικονομική ανάπτυξη με την αναπόφευκτη άνοδο των μισθών, ενώ η μορφωμένη εργατική δύναμη μπορεί να στηρίξει τη στροφή από τα προϊόντα χαμηλού κόστους στην παραγωγή υψηλής προστιθέμενης αξίας. Ολα αυτά, όμως, προϋποθέτουν την αντιμετώπιση των εκρηκτικών ανισοτήτων ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, τους νεόπλουτους και τις εκτεταμένες ζώνες του πληθυσμού που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Στην επέτειο των 90 χρόνων από την ίδρυση του κόμματος που κατάφερε να ξαναστήσει την Κίνα στα πόδια της, η χώρα αντιμετωπίζει την ιστορική πρόκληση να επινοήσει ένα νέο κοινωνικό μοντέλο, που θα της εξασφαλίσει μια ανάπτυξη ίσως λιγότερο θεαματική, αλλά περισσότερο σταθερή και βιώσιμη.
Τα επώδυνα διλήμματα της Ευρώπης
«Μια φορά κι έναν καιρό, η Ευρώπη μετέτρεψε σε αποικίες τμήματα της Κίνας. Σήμερα, είναι η Κίνα που μετατρέπει σε αποικίες τμήματα της Ευρώπης. Φυσικά, το κάνει ανεπίσημα και πιο ευγενικά απ’ ό,τι είχαν πράξει οι παλιοί δυνάστες της. Η ανερχόμενη Κίνα ταυτόχρονα φωτίζει και εκμεταλλεύεται τη σχετική παρακμή της Ευρώπης».
Μ’ αυτά τα λόγια ο Τίμοθι Γκάρτον Ας υποδέχθηκε, από τις στήλες του Guardian, την περιοδεία του Γουέν Τζιαμπάο στη Γηραιά Ηπειρο την εβδομάδα που πέρασε. Υπερβολικές, αν τις πάρει κανείς κατά γράμμα, οι εκτιμήσεις του Βρετανού ιστορικού εμπεριέχουν σπόρους αλήθειας. Με τα συναλλαγματικά της αποθέματα να ανέρχονται στο δυσθεώρητο ύψος των τριών τρισ. δολαρίων (μεγαλύτερα από κάθε άλλης χώρας), η Κίνα διαθέτει ένα ισχυρότατο όπλο οικονομικής διπλωματίας σε μια Ευρώπη που δοκιμάζεται από την κρίση χρέους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Διεθνών Σχέσεων (ECFR), το 40% των κινεζικών επενδύσεων στην Ε.Ε. κατευθύνεται στις περιφερειακές χώρες - Πορτογαλία, Ισπανία, Ελλάδα και Ανατολική Ευρώπη. «Δεν θα ήταν κυνισμός να συμπεράνουμε ότι το Πεκίνο χτίζει ένα είδος κινεζικού λόμπι στα όργανα λήψης αποφάσεων της Ε.Ε.», αποφαίνεται ο αρθρογράφος του Guardian.
Γεγονός είναι ότι ο Κινέζος πρωθυπουργός κέρδισε συμπάθειες καθώς δεσμεύτηκε, από τη Βουδαπέστη, ότι θα αγοράσει μεγαλύτερες ποσότητες ομολόγων χρεωμένων ευρωπαϊκών κρατών. Λίγο αργότερα, από το Βερολίνο, προσέφερε τονωτική ένεση στη γαλλογερμανική Airbus, που αντιμετωπίζει τον σκληρό ανταγωνισμό της αμερικανικής Boeing, κλείνοντας παραγγελία 62 αεροσκαφών A320. Σωτήρια για χιλιάδες Σουηδούς εργάτες ήταν και η κινεζική παρέμβαση για τη διάσωση εργοστασίου της αυτοκινητοβιομηχανίας Saab. Αρκετοί συντηρητικοί σχολιαστές εκφράζουν ανησυχίες, κατά το «φοβού τους Κινέζους και δώρα φέροντας». Ωστόσο, οι οπαδοί της οικονομικής παγκοσμιοποίησης θα έπρεπε να είναι έτοιμοι από καιρό για τις πολιτικές συνέπειες της φιλοσοφίας τους: Επί δεκαετίες εύχονταν τη στροφή της κομμουνιστικής Κίνας στην οικονομία της αγοράς. Επομένως, δεν δικαιούνται σήμερα να παραπονιούνται που οι Κινέζοι αποδεικνύονται καλύτεροι καπιταλιστές από τους ίδιους.
Ιnfo
- «China’s future: Rising power, anxious state», The Economist, 25/6/2011.
- Martine Bulard, «Pekin cherche a concilier puissance et stabilite», Le Monde Diplomatique, Mars 2011.
- Kathrin Hille and Jamil Andrelini, «China: Mao and the next generation», Financial Times, 2/6/2011.
- Dossier, «Ce qui menace la Chine», Courrier International, 23/6/2011.
Το Προσωπο: Μπο Χισλάι
Ο πρίγκιπας του Τσονγκίνγκ
Στα 62 του χρόνια, ο Μπο Χσιλάι θεωρείται ο πλέον δημοφιλής εκπρόσωπος της γενιάς που θα αναλάβει τα ηνία της Κίνας στο ερχόμενο συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Μέλος του Πολιτικού Γραφείου και γραμματέας στο Τσονγκίνγκ, την ταχύτατα αναπτυσσόμενη, βιομηχανική μεγαλούπολη της Δυτικής Κίνας (κάτι σαν το Σικάγο στην Αμερική των αρχών του 20ού αιώνα), ο Χσιλάι εμφανίζεται ως πολιορκητικός κριός των «νεομαοϊκών», εμπνευστής της εκστρατείας των «κόκκινων τραγουδιών».
Τόσο ο Μπο, όσο και ο σύμμαχός του Σι Τζινπίνγκ, ο οποίος προαλείφεται για αρχηγός του κόμματος και του κράτους, συγκαταλέγονται στα περίφημα «πριγκιπόπουλα»: Πρόκειται για τους απογόνους των «Οκτώ Πρεσβύτερων», που διηύθυναν την πορεία της Κίνας προς τον εκσυγχρονισμό μετά το θάνατο του Μάο Τσετούνγκ, τις δεκαετίες του ’80 και του ’90. Επικεφαλής της οκταμελούς ομάδας ήταν ο αρχιτέκτονας του κινεζικού καπιταλισμού με κινεζικά χρώματα, Ντενγκ Σιαοπίνγκ.
Με την αυτοπεποίθηση του γόνου των κινεζικών ελίτ, ο Μπο αρέσκεται να ποζάρει στις τηλεοπτικές κάμερες, σε αντίθεση με το συγκρατημένο, λιγομίλητο στυλ των παραδοσιακών ηγετών. Εχτισε την πολιτική του καριέρα στο Τσονγκίνγκ με μια υψηλών τόνων εκστρατεία εναντίον της διαφθοράς και του οργανωμένου εγκλήματος, προβάλλοντας ως ο ισχυρός «άνθρωπος του λαού», ένα είδος Κινέζου Πούτιν με τρόπους Οξφόρδης. Παράλληλα, κατάφερε να ανασυγκροτήσει το κράτος πρόνοιας, που είχε αποδομηθεί από τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Ο κινεζικός Τύπος έκανε λόγο για το «μοντέλο του Τσονγκίνγκ» κατ’ αντιδιαστολή με το ακραία φιλελεύθερο «μοντέλο του Σεντζέν», των παράκτιων βιομηχανικών ζωνών, όπου εδρεύουν οι περισσότερες πολυεθνικές εταιρείες με τα ειδικά προνόμια.
Οι κακές γλώσσες λένε ότι η επίκληση του Μάο από τους Μπο και Σι ισοδυναμεί με κυνισμό, αφού οι γονείς αμφοτέρων είχαν υποφέρει πολύ τη θυελλώδη περίοδο της Πολιτιστικής Επανάστασης και αποκαταστάθηκαν μόνο επί Ντενγκ. Ως καλοί μαθητές του τελευταίου, όμως, τα πριγκιπόπουλα της ιστορίας μας θα μπορούσαν να απαντήσουν με το φημισμένο ρητό του μέντορά τους: «Δεν έχει σημασία το χρώμα της γάτας, αρκεί να πιάνει ποντίκια»!
H KAΘHMEPINH 03-07-11