Ο Κομφούκιος αντιπροσωπεύει τη μορφή του ηθικολόγου σοφού της Κίνας. Η σκέψη του διαπερνά την Ιστορία της Ασίας και, σήμερα οι ηγέτες της Κίνας προσφεύγουν εκεί για να δώσουν το νόημα σε μια κοινωνία που είναι ζαλισμένη από την οικονομική ανάπτυξη και ταυτόχρονα επηρεαζόμενη από τις διαφορετικές θρησκευτικότητες. Γιατί να ενδιαφέρει ο Κομφούκιος τη Δύση;
Του
Alexis Lavis/ Αλέξι Λαβί*
Σε όσους θέλουν να επισκεφτούν τη Κίνα και αναρωτιούνται εάν θα ήταν χρήσιμο να διαβάσουν έστω και λίγες σελίδες του Κομφούκιου, πριν ξεκινήσουν, ώστε να εξοικειωθούν με την κινεζική κουλτούρα, θα τους απαντούσα: Θα με ρωτούσατε εάν είναι χρήσιμο να διαβάσετε Αριστοτέλη πριν πάτε στην Ελλάδα; Χωρίς αμφιβολία όχι. Σε αυτούς που αναζητούν να κάνουν την τύχη τους και επιθυμούν να δημιουργήσουν δεσμούς με τους Κινέζους συνομιλητές τους θα τους έλεγα: γιατί όχι, καλύτερα, όμως, θα ήταν να τους προτείνουν μια επικερδή δουλειά. Το αυξημένο ενδιαφέρον των δυτικών για τους διανοητές της Ανατολής, δεν πρέπει να μας δημιουργεί αυταπάτες για την κατάσταση που επικρατεί στον ασιατικό κόσμο. Έχει εισέλθει με τα δυο πόδια στην οικονομία της αγοράς.
Και εάν η Κίνα έχει βαθιές πολιτιστικές ρίζες, το βλέμμα της είναι στραμμένο προ πολλού στην απόκτηση αυτοκινήτων και όχι στο πνεύμα της περισυλλογής πάνω στην έννοια του τελετουργικού και της υιικής ευλάβειας. Θα μπορούσε κάποιος να μου αντιτείνει ότι ο κομφουκισμός χαίρει μιας πολιτικής επικαιρότητας. Και όμως, αν η Κίνα διεκδικεί τη κομφουκιανή κληρονομιά, το κάνει περισσότερο από εθνικιστικές τάσεις και λιγότερο από τη φιλοσοφική και πολιτιστική της έγνοια. Ο κόσμος έχει δυτικοποιηθεί και η Κίνα ακολουθεί αυτό το κίνημα με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Οι νέες πόλεις που ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια στις κινεζικές αγροτικές περιοχές μοιάζουν με τις πολυκατοικίες δυτικών μεγαλουπόλεων παρά με τις παγόδες. Αλλά τότε γιατί να διαβάσουμε Κομφούκιο; Η απάντηση μου φαίνεται πως βρίσκεται στο παράδοξο γεγονός ότι ο κινέζος διανοητής συνεχίζει να μας ενδιαφέρει. Αυτό δεν αρκεί για να μας προκαλεί το ενδιαφέρον. Θα πρέπει, επιπλέον να μπορεί να ανοίξει ένα χώρο στο κέντρο της κουλτούρας μας, προκειμένου να υποδεχθεί ένα ξένο πνεύμα. Συνεπώς, ένας τέτοιος χώρος δεν μπορεί να διευθετηθεί από μια απλή φυσική περιέργεια. Διεκδικεί μια ώθηση βαθύτερη, απαιτεί κατά βάθος μια κρίση. Κάθε κρίση είναι ένα είδος ρωγμής, η οποία όταν φανερώνεται, υποχρεώνει το μπλοκαρισμένο κίνημα ενός πολιτισμού, να αναρωτηθεί. Έτσι σε μια αμήχανη στιγμή σαν και αυτή, μια κρίση μας ανοίγει νέες δυνατότητες. Εμείς στην Ευρώπη αισθανόμαστε τα αποτελέσματα αυτής της όχι μόνο οικονομικής κρίσης.
Η αδέξια συζήτηση για την εθνική ταυτότητα, το γενικευμένο αίσθημα της απομόνωσης και προσωρινότητας, η έκπτωση των θεσμών, η διάτρητη αναφορά στις παραδόσεις... είναι ήδη παλιά. Κατατείνουν στη σκιαγράφηση ενός προσώπου, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε γενικά, μία κρίση της «συνύπαρξης», που δεν περιορίζεται στο απλό γεγονός να ζει ο ένας πλάι στον άλλο. Αυτή απαιτεί την ύπαρξη ενός «κόσμου», στους κόλπους του οποίου μπορούμε να συνυπάρξουμε και να συμμετάσχουμε. Η «συνύπαρξη» σημαίνει να είμαστε άνθρωποι, να αισθανόμαστε ότι ανήκουμε, μαζί, σε ένα κόσμο, που δεν είναι απλά ένας γεωγραφικός χώρος. Αυτός απαιτεί από τους ανθρώπους που τον κατοικούν ότι θα υποστηρίζουν την ολοκλήρωση και τη συνοχή του. Από εδώ απορρέει το ερώτημα: Τι θα κάνουμε ώστε να υπάρξει ένας τέτοιος κόσμος, θα είναι ο «δικός» μας;
Η κρίση για την οποία μιλήσαμε θέτει συγκεκριμένα αυτό το ζήτημα – δεν γνωρίζουμε πια τι να κάνουμε, σε τέτοιο σημείο που έχουμε οι ίδιοι χάσει την «αίσθηση του κόσμου». Η «παγκοσμιοποίηση» είναι το πιο έκδηλο σύμπτωμα. Σήμερα, βρισκόμαστε όλο και περισσότερο στο πουθενά. Κι όμως, όλη η σκέψη του Κομφούκιου διαπερνάται από αυτή την έγνοια του «κόσμου». Ο ίδιος έζησε μία περίοδο κρίσης της κουλτούρας, αποσύνθεσης του συμβολικού χώρου και ωστόσο πολύ ρεαλιστικού, στους κόλπους του οποίου μια αυθεντική έκφραση της «συνύπαρξης» είχε βρει το δικό της χώρο. Αυτός είχε κατανοήσει και το έδωσε να το καταλάβουμε, κατά υποδειγματικό τρόπο, ότι ο κόσμος δεν είναι δεδομένος, αλλά ότι θα πρέπει να θεσμοθετηθεί από τους ανθρώπους, με συνεχή τρόπο, από κάθε γενιά. Δηλαδή με το σεβασμό στις τελετουργίες, την παράδοση που ο κόσμος θεσμοθετεί.
Αυτό δεν σημαίνει καθόλου την παραίτησή μας στον τυφλό κομφουκισμό και στον στείρο φορμαλισμό. Ο Κομφούκιος εξηγεί πως η κάθε γενιά είναι δυνατό να κάνει δικές της τις μορφές της παράδοσης, τις τελετουργικές χειρονομίες. Κατέδειξε πως αυτές δεν είναι ζωντανές, παρά με τον όρο ότι θα γίνουν πλήρως δικές μας και αντίστροφα. Αυτή η οικειοποίηση των παραδόσεων γίνεται ένας δρόμος ολοκλήρωσης του ατόμου. Ο κόσμος εμφανίστηκε όταν η παράδοση και το άτομο λειτουργούσαν προς όφελος του άλλου. Γιατί, λοιπόν, να διαβάσουμε Κομφούκιο; Για να κατανοήσουμε τη ψυχή του κόσμου.
*Φιλόσοφος και σινολόγος
(δημοσιευθηκε στην L'Humanité Dimanche. ελληνκή μετάφραση: Μπ. Κοβάνης, εφ. ΕΠΟΧΗ Κυριακή, 01 Αυγούστου 2010)